Ernest Mandel 100

Ernest Mandel (nationaalarchief.nl via wikipedia)

Ernest Mandel, één van de belangrijkste twintigste-eeuwse Belgische denkers, zou onlangs 100 geworden zijn. Peter Veltmans en Johan Seynaeve zijn in de studio voor woord en uitleg.  

Peter Veltmans: “Ernest Mandel (1928-1995) was niet alleen een theoreticus, maar als leider van de vierde internationale ook een politiek militant die zeer invloedrijk was binnen het ABVV.”

Mandel verdiepte zich in de theorie van de lange economische cycli van ongeveer 50 jaar (ontwikkeld in de jaren twintig door Nikolaj Kontratjev) waarin periodes van sterke en zwakke economische groei zich afwisselen. Zo was er een sterke economische groeiperiode van 1894 tot de eerste wereldoorlog, gevolgd door een periode van relatieve stagnatie tot WO II, waarna opnieuw sterke groei volgde tot 1973.

Peter Veltmans: “In zijn boek ‘Laatkapitalisme’ van 1972 stelde Mandel dat de naoorlogse groei niet zou blijven duren en dat binnenkort een einde zou komen aan de expansieve golf van het kapitalisme. Iedereen lachte met die gedachte, maar een jaar later kwam de oliecrisis, en sedertdien is de economische groei (in het Westen) blijven steken. “

Johan Seynaeve: “Mandel kwam met de these dat een expansieve lange golf automatisch omslaat in een lange golf met stagnerende ondertoon, maar dat de start van een economische expansie de aanwezigheid van een aantal ook niet economische factoren vraagt: er moet naast een nieuwe technologie met belangrijke impact op het ganse industriële weefsel (vb. de stoommachine, de overschakeling van machines op stoom naar elektrisch aangedreven machines, of ontploffingsmotoren, …), maar er moet ook een verwachting zijn dat de winst op lange termijn hoog zal zijn, anders wordt er niet geïnvesteerd. Dit vergt een stijging van de meerwaardevoet, ttz. een substantiële en langdurige herverdeling van de nieuw gecreëerde waarde ten nadele van de werkende klasse.”

“Die condities waren bvb. aanwezig op het einde van de tweede wereldoorlog. De drijvende technologie achter deze nieuwe expansieve golf was het automatiseeringsproces in de industrie. Het fascism en de verwoesting na de 2de wereldoorlog zorgde voor een toegenomen uitbuitingsgraad van de werkende klasse. Er werd veel geïnvesteerd en de winstvoeten waren bijzonder hoog in de loop van de 2 decennia na WOII. Maar stillaan kwam daardoor een tekort aan arbeidskrachten (tijdelijk afgeremd door geïmporteerde goedkope arbeid, eerst uit Zuid-Europa, later uit Noord-Afrika en Turkije), de automatiseringsprocessen raakten veralgemeend in de gehele industrie, samen met de loonstijgingen door desaturatie van de arbeidsmarkt kwamen de bedrijfswinsten onder druk. Mandel stelde eind jaren zestig al dat dat zou leiden tot een lange periode van vertraagde economische groei waardoor er een einde zou komen aan de sterke economische groei.”

“De vraag is dan of en hoe de economische groei daarna weer kan aangezwengeld worden. Dat blijkt ondertussen al vijftig jaar, sinds de jaren 70 niet meer te lukken. In de westerse geïndustrialiseerde landen blijft er een hogere werkloosheidsgraad en een lage tewerkstellingsgraad in de meest productieve sectoren; investeringsvoeten blijven er relatief lag t.o.v. de periode na WOII met significant lagere groeivoeten tot gevolg. We zitten nu in een fase waarin men niet weet hoe we uit die periode van lage economische groei kunnen geraken.”

“Mandel was één van de eersten die wees op de gevolgen van de automatisering: er is een (macro-economisch) probleem als de automatisering zodanig ver gaat dat je geen volk meer nodig hebt.”

RC: De werkloosheid is momenteel toch relatief laag?
Peter Veltmans: “Merk op dat de kwaliteit van de jobs achteruit gaat . In Nederland bijvoorbeeld werkt een groot deel van de bevolking al onder parttime contract. Die mensen worden aanzien als werkend maar in werkelijkheid is het een vorm van verdoken werkloosheid.”

RC: Die problematiek van automatisering is niet nieuw. Ze stelt zich toch al sedert het einde van de 18de eeuw met de ontdekking van de stoommachine?
Johan Seynaeve: “Toch lag het productieniveau toen veel lager dan nu (waardoor het aanbod de vraag niet oversteeg en er ruimte was voor verdere investeringen). De vooruitgang in de 19de eeuw ging bijvoorbeeld over grotere textiel- en staalproductie. Ondanks de minieme koopkracht was er toch vraag voor de toegenomen productie, ook al door de groeiende bevolking. Dat is nu niet meer het geval en daarop wees Ernest Mandel al in zijn boek van 1972.”

RC: Ernest Mandel was persona non grata in een aantal landen. Waarom?
 Peter Veltmans: “Er wordt soms lacherig opgemerkt dat Mandel in een waan van (communistisch) optmisme overal  revoluties mogelijk zag. Tezelfdertijd werd hij, een brave professor uit Brussel, door zowel de Oost- als West-Duitse, de Franse en Amerikaanse  regeringen de toegang tot hun landen ontzegd uit angst voor zijn revolutionaire boodschap.”

Johan Seynaeve: “De Duitse minister van buitenlandse zaken Genscher is persoonlijk tussengekomen om te voorkomen dat Mandel zou aangsteld worden als professor van de universiteit van Berlijn.”  (nvdr: Hans-Dietrich Genscher behoorde tot de FDP,  die zich liberaal noemt).

Peter Veltmans: “Het optimisme van Mandel was ook ingegeven door het feit dat hij ook revolutionair militant was en het  als noodzaak zag om de mensen een uitweg te geven uit de crisis. “

Johan Seynaeve: “Zijn optimisme was wel degelijk gebaseerd op realiteit. Als hij bij wijze van spreken een deur zag die op een kier stond dan wees hij erop dat de deur verder kon geopend worden, niet dat de deur bijna toe was.”

Een aantal van de werken van Ernest Mandel zijn heruitgegeven door  het IIRE.

Podcast: Play in new window | Download

Subscribe: Apple Podcasts | Android | RSS