Patenten op COVID-19 vaccins

bron: commons.wikimedia.org

Momenteel heeft 47,3 % van de wereldbevolking minstens één dosis gehad van een covid19-vaccin. Echter, in de lageloonlanden ligt dat cijfer op 2,7% (cijfers: our world in data, geraadpleegd 15 oktober 2021). Er is duidelijk sprake van een ongelijke verdeling wereldwijd. Een argument voor verschillende organisaties, zoals The People’s Vaccine, Amnesty International en Artsen Zonder Grenzen, om op te roepen de patenten op de vaccins op te heffen. Om meer te weten te komen over de achterliggende werking van eigendomsrecht met betrekking tot vaccins contacteerden we Geertui Van Overwalle. Ze is verbonden aan de faculteit rechten aan de KUL, en is gespecialiseerd in intellectual property law.

Er zijn tientallen patenten verbonden aan één enkel vaccin. Vele daarvan zijn reeds oude patenten. Het patentrecht bestaat sinds de 19e eeuw, en was oorspronkelijk voorzien voor levenloos materiaal, voor de traditionele industrie. In 1998 gaf het Europees parlement de toestemming om ook biologisch materiaal te patenteren, zoals bijvoorbeeld gisten en genen. Ook de ruwe grondstoffen of de entstoffen die nodig zijn voor vaccins vallen hier dus onder. Zo is de basis voor de mRNA-technologie al een tijd geleden gepatenteerd.

De meer recente doorontwikkelingen daarentegen zijn nog in aanvraag en moeten nog goedgekeurd worden. Dit gebeurt door het Europees Octrooibureau. Na aanvraag kan je bescherming krijgen in 38 verschillende landen. Gemiddeld duurt zo’n toekenningsprocedure 3 jaar. Voor de ontwikkeling van geneesmiddelen zijn financiële middelen nodig. Geertrui Van Overwalle wijst op twee mogelijke opties: publieke middelen enerzijds en privaat-publieke samenwerking anderzijds. In ons heersend maatschappelijk model, nog steeds het neoliberalisme, wordt gekozen voor de laatste optie. Universiteiten doen dan het basisonderzoek en de industrie doet de doorontwikkeling en de productie op grote schaal. Het idee leeft dat de markt zal falen indien er geen incentives gegeven worden voor de ontwikkeling van geneesmiddelen. Patenten zijn beperkt tot 20 jaar, en er moet betaald worden om een patent aan te houden. Deze ‘onderhoudstaks’ wordt duurder met de jaren. Het Europees Octrooibureau stort deze inkomsten door naar de nationale lidstaten. Zo profiteren de nationale overheden mee van de taksen die de industrie moet betalen.

Geertrui van Overwalle stelt zich de vraag welke tactiek het meest efficiënt is om te zorgen dat vaccins wereldwijd eerlijk verdeeld worden. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat vaccins aan een redelijke prijs ook in Afrika terecht komen? Het patentrecht heeft (helaas) geen grendels ingebouwd om de prijs te controleren. Het neoliberaal denkpatroon speelt hier weerom mee op de achtergrond. Universiteiten kunnen bij het uitlicenseren wel bepaalde voorwaarden stellen om een eerlijke prijs te garanderen. Hoe men hier daadwerkelijk controle op kan uitvoeren blijft echter een grote vraag.

Momenteel loopt er een burgerinitiatief om, buiten het opheffen van patenten, vaccins aan een schappelijke prijs te voorzien voor iedereen. Aan de prijs van € 4,3 per vaccin kan iedereen een bijdrage leveren aan de verspreiding van de inentingen. Op de neoliberale markt speelt in ieder geval nog steeds de wet van vraag en aanbod, bewijze hiervan de prijsverhogingen in augustus van Pfizer en Moderna.

Voor het gebruik van grondstoffen en de procedure om vaccins te maken is er, buiten de patent waiver, ook know-how nodig. Die blijft vaak binnenskamers en bedrijven zijn niet geneigd hun kennis te delen, een argument dat vaak gebruikt wordt tegen het opheffen van patenten. Mogelijk zijn deze ‘keukengeheimen’ minder complex dan wordt aangevoerd.

Een andere mogelijke weg om te bewandelen is deze van de dwanglicentie. In mei 2020 lanceerde Geertrui Van Overwalle hierover reeds een oproep. Bij de schorsing van patenten geef je iedereen ter wereld de toestemming om een vaccin te produceren. Een vaak gehoorde vrees is dat hierbij de kwaliteitscontrole niet kan gewaarborgd worden. Bij een dwanglicentie verleent het bedrijf de toestemming aan welbepaalde partners om de productie op te starten. Ook hieraan lijkt de farmaceutische industrie echter niet te willen deelnemen. Vanuit de overheid is er bovendien terughoudenheid om op korte termijn meer druk uit te oefenen. Prioriteit zijn de vaccins voor eigen gebruik. Vanuit het kabinet volksgezondheid wordt wel meegewerkt aan een verdrag op langere termijn, om wereldwijd de omgang met patenten tijdens een pandemie beter te regelen.

Tot slot brachten we ook de samenwerking tussen The Gates Foundation en de farmaceutische industrie ter sprake. (On)rechtstreeks wordt er vanuit de Gates Foundation druk uitgeoefend op de bedrijven die ze financieren om patenten te nemen en te behouden. Er is bijzonder weinig democratische en parlementaire controle op de filantropische werking van Bill Gates. “Het is een man met een januskop: langs de ene kant vrijgevig, maar langs de andere kant zich helemaal inschakelen in het huidige winstmodel. Ik word daar niet zo blij van. Dat hij gewoon belastingen betaalt zoals wij allemaal,” aldus Geertrui Van Overwalle.

Podcast: Play in new window | Download

Subscribe: Apple Podcasts | Android | RSS